Ogólnopolska Konferencja Studencko-Doktorancka „Historia w archeologii, archeologia w historii”

               W dniach 27-28 maja 2014 r. w salach Instytutu Historii UO odbyła się Ogólnopolska Konferencja Studencko-Doktorancka „Historia w archeologii, archeologia w historii”, zorganizowana przez Instytut Historii i Studenckie Archeologiczne Koło Naukowe. Patronat nad wydarzeniem objęło Towarzystwo Miłośników Starożytności. 

                Pośród różnych wystąpień studentów znalazłam się i ja z moim tematem o budownictwie mieszkalnych Kartaginy w okresie punickim. Wystąpienie trwało prawie 20min łącznie z prezentacją. a teraz mała fotorelacja:

           

Opole w okresie wczesnośredniowiecznym

            Początki badań wykopaliskowych w Opolu przypadają na lata 1930-1933. Niestety nie są znane wyniki tych badań, ponieważ ich nie opublikowano, a duża część tego co znaleziono oraz dokumentacja zaginęła przez Drugą Wojnę Światową. Ocalała z tego niewielka część, ale i to, ale także to co ówcześnie udostępniwszy swe badania przez dr G Raschke, skłoniło do kolejnych badań na Ostrówku, które w 1948 roku rozpoczął prof. Rudolf Jamka, a jego pracę kontynuował w latach 1952-1961 prof. Włodzimierz Hołubowicz, a następnie prof. Helena Hołubowicz razem z dr Bogusławem Gedigą w 1962 aż do 1969 roku.[1]

            Odkrycia od początku budziło wielkie emocje w nauce europejskiej. Jednak mimo to ani specjalnie przybywszy prosto z Berlina na miejsce wykopalisk dyrektor centralnego muzeum archeologicznego III Rzeczy, ani archeolog, który nadzorował odkrycie nie planowali rozpocząć badań metodycznych, naukowych. Woleli oni materiał, który wydobyto w latach 1930-1931 i do druku nie podano dokładnych danych jakiegokolwiek przedmiotu, ponieważ mogły dać podstawę do stworzenia obiektywnego osądu o bogatej polskiej kulturze wczesnośredniowiecznej osady na Ostrówku. Niechęć do dalszych badań była dla Niemców zrozumiała, gdyż pokazywało to, że ziemia opolska wbrew twierdzeniom niemieckich historyków była polska. Byłoby to ciosem w twierdzenia o dominacji germańskości na Śląsku. Dopiero gdy Polska odzyskała niepodległość to w latach 1947-1948 rozpoczęto prace badawcze na Ostrówku.[2]

            Opole w X i XI wieku był grodem z siedzibą namiestnika książęcego oraz przylegające podgrodzie, a także osada lub osady rzemieślniczo-rolnicze położone na prawym brzegu Odry (Młynówki).[3] W opolskim grodzie znaleziono wiele szczątków zwierząt dzikich, których jest około 15%. A dodatkowo wiadome, że w okolicy było znaczne zalesienie, a to by znaczyło by, że nie było bardzo rozwinięte gospodarczo. Liczbę budynków w grodzie w XII wieku oceniono na około 100 lub 160, co daje możliwą liczbę mieszkańców na 800, co dawałoby około 1000 osób na 1 ha powierzchni. [4]

                Wykopaliska na Ostrówku pozwalają stwierdzić, iż gród w północnej częsci odrzańskiej wyspy istniał już w VIII wieku. Był zbudowany blisko Odry, na podmokłym terenie. Gród ten służył do ściągania podatków i danin dla władcy, dlatego zamieszkiwała w nim drużyna wojów, potrafiąca wytworzyć wszystko na swoje potrzeby. [5]

            Na początku w Opolu budownictwo mieszkaniowe składało się z ziemianek i półziemianek, a u ich końców budowle naziemne. Brak jest studzień aż od X do XII wieku, co dowodzi, że wodę czerpano prawdopodobnie prosto z rzeki. Tak samo rolę "pralni" spełniała Odra.  Tak samo w X i XII wieku nie były znane ustępy, natomiast od X-XI stulecia znane terenie Ostrówka pojawiają się urządzenia ściekowe, które służyły od odwodniania miasta z wody, która nagromadziła się w czasie deszczu. A od XII wieku poświadczone jest istnienie łaźni parowych, chociaż domyślnie istniały już od X-XI wieku. Podstawowym budulcem było drewno. Znane były też grzebienie, miotły czy przybory do golenia. W Opolu znaleziono także statuetkę z cyny przedstawiającego opancerzonego mężczyznę, być może pancerz wykonano ze skóry. Statuetka jednak może równie dobrze być odczytana jako osoba w szacie, która jest podobna do sukni, do której to naszyto tak jakby łuski, gdzie nakrywa ją płaszcz podobny do peleryny z kołnierzem aż do kolan, przywiązany pasem w talii. A głowę jego osłaniała czapka z daszkiem. Być może właśnie ona przedstawia ubiór, który był charakterystyczny dla mieszkańców Opola z XII wieku, co mogłyby dowodzić znaleziska tkanin wełnianych, lnianych, konopnych czy jedwabnych.

            Do X i XII wieku nie były znane ustępy, natomiast od X-XI stulecia znane terenie Ostrówka pojawiają się urządzenia ściekowe, które służyły od odwodniania miasta z wody, która nagromadziła się w czasie deszczu. A od XII wieku poświadczone jest istnienie łaźni parowych, chociaż domyślnie istniały już od X-XI wieku. Podstawowym budulcem było drewno.[6] W Opolu znaleziono także naczynia kuchenne np. gliniane garnki lub misy. Żelazne misy były znowu rzadkością.[7]

---

[1] Opole, Monografia  miasta, pod red. W. Dziewulski i F. Hawranek, Opole 1975, s.28

[2] Opole, Przewodnik, opracował R. Horoszkiewicz, J Spiechowicz, K. Wicher, E. Wojciechowski, Opole 1957, s.6-7

[3] Opole, Monografia  miasta, pod red. W. Dziewulski i F. Hawranek, Opole 1975,s.32

[4] Jak powstało Opole? Miasto i jego książeta, pod red. Anny Pobóg-Lenartowicz,s.16-17

[5] Ludzie i historia w nazwach ulic Opola, M. Choroś, Ł. Jarczak s. 8-9 Opole 2010

[6] Opole, Monografia  miasta, pod red. W. Dziewulski i F. Hawranek, Opole 1975, s.46-47

[7] Opole, Monografia  miasta, pod red. W. Dziewulski i F. Hawranek, Opole 1975,s.51

Geneza założenia Opola

Na opolskiej ziemi, będącej dziś częścią Niziny Śląskiej, osiedlać zaczęto się już w wiekach średnich, co przede wszystkim związane było z jej położeniem. A więc zarówno z korzystnymi warunkami obronnymi, z mało dostępną, pokrytą bagnami, lewobrzeżną stroną Odry, jak i z usytuowaniem na skrzyżowaniu prastarych szlaków handlowych. To m.in. przez nasze miasto z dawien dawna wiodła trasa z Kijowa przez Kraków do Wrocławia i dalej na zachód, zaś z północy, znad Morza Bałtyckiego tzw. "szlak bursztynowy", przez Bramę Morawską do Włoch i dalej.[1]

            Opole w najwcześniejszych dokumentach to głównie ośrodek administracji, czy to książęcej, czy to kościelnej. Było miejscem akcji prawnej, pierwszy raz w 1222 roku; czy też było miejscem wystawiania dokumentów, pierwszy raz w 1246 roku.[2]

            Założenie pierwszego osiedla w Ostrówku nastąpiło najpóźniej w VIII-IX wieku. Osada zmieniała się kilkukrotnie w przeciągu czterech lub pięciu wieków, aż do XIII stulecia. Najpierw powstało właśnie owo osiedle obronne w VIII-IX wieku, które w raz z czasem zmienia się w jednym z grodów plemienia Opolan. Następnie w drugiej połowie X wieku, po tym jak miasto wymierało, znowu odżyło, prawdopodobnie w czasie panowania Mieszka I lub Bolesława Chrobrego. Przez to w gdzieś w XI lub XII wieku, Opole przeobraża się w miasto. Znowu gdzieś w pierwszej połowie XIII stulecia powstaje murowany zamek wzniesiony prez księcia opolskiego, Kazimierza (1211-1230). Od tego czasu funkcję miasta spełniają już osiedla położonego prawym brzegu Młynówka w obrębie dzisiejszego starego miasta.[3]

            Przedział czasu istnienia osady w Ostrówku idealnie wpasowuje się w relacje Geografa Bawarskiego z IX wieku, który to zapisał: "Opolini, civitates XX", gdzie nazwa plemienia Opolan została wzięta od ośrodka plemiennego nazywanego Opolem, gdzie prawdopodobnie są to pozostałości osady na Ostrówku. Geograf Bawarski termin "civitas" rozumiał prawdopodobnie jako określenie potencjału pewnych plemion, gdzie pod tym słowem mogły kryć się grody. Owa notatka oznacza, że plemię to zapewne nie było małoznaczące pośród sąsiadów.[4]

            Opolanie przybyli na owy obszar Ostrówka z zewnątrz, nie będąc prawdopodobnie mieszkańcami także najbliższych okolic, na co może wskazywać archeologia. Dla przykładu przęśliki znajdywano w najstarszych warstwach osiedla wykonano z gliny, a dopiero w miarę upływu czasu z miejscowego wapienia. Można więc dojść do wniosku, że Opolanie potrzebowali trochę czasu na zapoznanie się z surowcami w okolicy, a więc byli zapewne raczej gośćmi, niż mieszkańcami od wieków. Potwierdzać pośrednio mogą to także znaleziska w postaci łódeczek-zabawek wykonanymi z kory, które służyły jako zabawki dla dzieci. Więc można przypuścić, że pierwsi mieszkańcy Opola byli żeglarzami. Byli to zapewne wojownicy z północy będący na służbie pierwszych Piastów.[5]

            Niemieccy historycy uważają, że na tym terytorium mieszkały plemiona niemieckie, a po ich odejściu osiedliły się plemiona słowiański w VII i VIII wieku. [6]

---

[1] http://www.opole.pl/miasto/artykuly/10083-34629-Article-Opole__stolica_plemienia_ksiestwa_rejencji_wojewodztwa#paragraph3344

[2] Antoni Barciak, Katowice, opole w świetle najstarszych wzmianek źródłowych

[3] Opole, Monografia  miasta, pod red. W. Dziewulski i F. Hawranek, Opole 1975, s.28

[4] Opole, Monografia  miasta, pod red. W. Dziewulski i F. Hawranek, Opole 1975, s.29

[5] Jak powstało Opole? Miasto i jego książeta, pod red. Anny Pobóg-Lenartowicz, s. 4-5

[6] Opole Dzieje miasta do 1863 roku, F. Idzikowski, Opole 2002, s.34-35

Nazwa Opole

Nazwa Opole oznaczała: wspólnotę terenową, czyli zespół sąsiadujących ze sobą osad, związanych wspólnymi  obowiązkami i odpowiedzialnością wobec innych poddanych zespołów." W przekazach  istnieje wiele różnych wyjaśnień tej nazwy, czego przykładem może być np. : w tej okolicy rosło dużo topoli (nazwa :Opolia). Ludowa legenda głosi, że ok. 768r. książę  Leszek syn Kraka, wybrał sie w te strony na polowanie. Zabłądził w lesie i jak sie już wydostał na polanę zawołał: O pole! - ten zwrot miał się stać późniejszą nazwą założonego w pobliżu grodu. Nie zachował się dokument lokacyjny miasta na prawym brzegu Odry, lecz  historycy zakładają, że miało to miedzy pomiędzy latami  1211 a 1217.[1]

            Ludność Opola w najstarszych źródłach określana jest jako Opolini. Nazwa ta mogła być nadana tylko przez niemieckich kronikarzy, gdyż w dokumentach łacińskich i niemieckich pojawia się nazwa Opul lub Opol.[2]

            Natomiast pierwszą pewną informację o mieszkańcach Opola i całej Opolszczyzny, znaleźć można dopiero w IX wieku u Geografa Bawarskiego. I poza tym nie zachowały się żadne źródła pisane, które to pojawiają się dopiero w XII-XIII wieku. I ze źródeł z tych czasów wiemy, że już w XI istniała w Opolu siedziba kasztelana.[3] Pierwszy kasztelan potwierdzony w źródłach nosił imię Zbrosław, a wzmianka o nim pochodzi z 1222 roku.[4]

---

[1] Ludzie i historia w nazwach ulic Opola, M. Choroś, Ł. Jarczak s. 8-9

[2] Opole Dzieje miasta do 1863 roku, F. Idzikowski, Opole 2002, s. 30-35

[3] Opole, Przewodnik, opracował R. Horoszkiewicz, J Spiechowicz, K. Wicher, E. Wojciechowski, Opole 1957, s.5

[4] Jak powstało Opole? Miasto i jego książeta, pod red. Anny Pobóg-Lenartowicz, s.12

Ostrówek

Na terenie dzisiejszego Opola Ostrówkiem nazywamy północny cypel dużej wyspy Pasieki, ujętej ramionami Odry od zachodu i Młynówki od wschodu. Zachodnia część Ostrówka tworzy część parku miejskiego. Do roku 1927 na Ostrówku istniał średniowieczny zamek, lecz został zburzony przez niemiecką administrację. Pod ziemia znajdują się ślady osady, która powstała najprawdopodobniej w drugiej połowie X wieku.  Gród jako miasto rzemieślników i handlarzy istniał do początków wieku XIII. Podsumowując miastem średniowiecznym, którym było Opole nazywamy osady skupiające rzemiosła oddzielone od rolnictwa i produkujące na zamówienie klienta i na rynek, a także osoby zajmujące sie stale wymianą handlową.[1]

            Przyczynami powstania miasta na Ostrówku były rozwój rolnictwa i rzemiosł oraz zaplecze demograficzne i gospodarcze terenu, jak i również szlak handlowy czy walory obronne.

            O wysokiej kulturze ludności zamieszkującej ten teren świadczą domy drewniane o konstrukcji zrębowej z podłogami, obuwie skórzane męskie, damskie i dziecięce (również haftowane i ażurowe), brak śladów użytkowania łapci, kosztowna importowana biżuteria, fragmenty jedwabnych tkanin, kobierce wełniane i wiele innych przedmiotów.[2] Poprzez odkrycia archeologiczne można stwierdzić istnienie obróbki drewna i skóry, przeróbkę metali kolorowych, wełny, kamienia, stali miękkiej i twardej. Występują różne narzędzia m.in. stolarskie, złotnicze, przędzalnicze czy tkackie.

            Pierwsze odkrycie Ostrówka nastąpiło przez przypadek w 1930 roku, lecz badania naukowe zaczęto w 1948 roku i trwają do dziś. Początkowo przedstawiano osadę jako germańską. Podczas wykopalisk notowano tylko głębokość i miejsce znalezienia, co wskazywało na szybkość przeprowadzenia badań archeologicznych. Odkryto konstrukcje drewniane, udokumentowane fotograficznie. [3]

            Kolejne badania zaczęto w roku 1948 poprzez Instytut Zachodni. W latach 1948- 1950 badaniami archeologicznymi kierował prof. R. Jamka. Zdjęto warstwę grubości około 3 metrów. Następnymi badaniami kierowali H. i W. Hołubowiczowie w latach 1949 - 1951. Odkrywano kolejne warstwy Opola. Znaleziono rogi, kości zwierzęce, nasiona, owoce, łodyżki, liście, wyroby ze skóry, wełny, lnu, jedwabiu, fragmenty  naczyń glinianych.[4]

            Warstwy na Ostrówku narastały ze śmieci wyrzucanych z domów oraz z pozostawionych resztek różnego rodzaju konstrukcji, ze szczególnym uwzględnieniem konstrukcji drewnianych.  Śmieci były wywożone poza wały. [5]W aneksie zamieszczone zostało zdjęcie 14 warstw w przekroju.

            W badania archeologiczne na Ostrówku było zaangażowanych wiele osób m.in. J. Kaźmierczyk, B. Czerska, A. Podgórska, T. Różycka, J. Kozłowski.

            Na stanowisku archeologicznym odkryto półziemianki, a osada od początku prawdopodobnie była obronna. Wielkość osady nie jest do końca określona. Środek grody wypełniał plac. Ze względu na wzrost mieszkańców zmieniono układ miasta, powstało duzo sieci ulic, rozbudowa budownictwa. W obrębie wałów grodu znajdowało sie 90- 100 budynków mieszkalnych w wiekach X- XI, a w wieku XIII ponad 100 budynków. Ulice służyły dla celów komunikacyjnych, gospodarczych i handlowych. Później w części grodu wyodrębniono miejsce na siedzibę namiestnika książęcego. Ludność w wiekach X- XI określa się na około 450 osób.[6]

            Do roku 1955 odkryto wiele znalezisk na Ostrówku. W aneksie zostały zamieszczone zdjęcia resztek budynków mieszkalnych, ulic i podwórzy oraz plan Ostrówka, jak i wyobrażenie wyglądu miasta na Ostrówku.

            Podczas wykopalisk w latach 1952- 1956 prowadzonych pod kierunkiem J. Kaźmierczyka oraz badań w latach 1964- 1972 pod kierunkiem K. Macewicza odkryto osady przygrodowe i miasto lokacyjne. Osady są otwarte o charakterze rzemieślniczym i wiejskim, zamieszkałe przez ludność pracującą głównie na potrzeby mieszkańców grodu. W XIII wieku wytyczone zostaje miasto lokacyjne z rynkiem i siecią ulic. Niektóre części osiedli starszych wkomponowane zostały w plan lokacyjny, który w głównym zrębie przetrwał do dziś. Pozyskany inwentarz dotyczy kultury materialnej, społecznej i duchowej. [7]

            Źródła archeologiczne pozwoliły na poznanie jak powstał gród na terytorium dzisiejszego Opola, jego rozwój, pokazanie różnych dziedzin życia Opola oraz miejski charakter osady. Miasto na Ostrówku było wytworem polskiego społeczeństwa i reprezentuje polska kulturę tego okresu. Źródła z Ostrówka mają szczególną wartość dla Śląska. Świadczą o polskości tej ziemi oraz o osiągnięciach tej ludności.

               

---

[1] s. 43

[2] s. 52

[3] s.17

[4] s. 18-20

[5] s. 24-25

[6] s. 355-356

[7] s. 357